Чөлөөлөх дайны ялалтын 80 жилийн ой

Admin | 2025-09-02

    Бид ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлсэн.  Дэлхийн II дайны үед Зөвлөлт улс фашист Германы эсрэг дайтаж байхад бид ч чадах бүхнээрээ тусалсан.  Үүнийг ахмад үеийнхэн маань сайн мэддэг боловч залуучууд  энэ талаар ямар ч ойлголтгүй, түүхээ ч сонирхохоо больжээ. Өнөөдөр аль ч улсын залуус интернэт дэх  худал үнэн нь мэдэгдэхгүй мэдээллийг уншаад түүндээ итгэдэг болсон байна.

Жишээ нь Япончууд ч Хирошима, Нагасаки хотуудыг атомын бөмбөгөөр бөмбөгдсөн  түүх ч мартагдаж, эдгээр хотуудыг бөмбөгдсөн улс орны тухай баримтыг аль болох  хөндөхгүйг хичээдэг болжээ. Албаны хүмүүс энэ аймшигт явдлын талаар ярихдаа үйлдсэн эзнийг нь дурдахгүй өнгөрөх ч тохиолдол бий. Энэ жил Хирошима, Нагасаки хотыг бөмбөгдсөний 80 жилийн ойн арга хэмжээн яг ийм өнгө аястай өрнөсөн бол япон багачууд тус хотуудын дээр Зөвлөлтийн цэрэг   атомын бөмбөг хаясан гэсэн ойлголттой, ингэж ойлгодог хүүхдүүдийн тоо  жилээс жилд нэмэгдэх болжээ. Гэвч тэднийг  буруутгах аргагүй. Учир нь түүхийн сурах бичигт атомын бөмбөгийг ямар улс, яагаад хэрэглэсэн талаар тодорхой мэдээлэл байдаггүй. Манай залуус ч өвөг дээдэс нь газар нутгаа хамгаалахын тулд Квантуны армийн эсрэг Халхын голд амиа золиослон оросуудтай мөр зэрэгцэн тулалдсаныг “шал дэмий дайтсан” хэмээн гэж буруутгаж буй нь дэндүү харамсалтай. Энэ бол монгол хүний ухаанд багтамгүй аймшигтай бодлын төөрөгдөл билээ.

Манжуурыг эзлэн авч, хуурамч Манжо-го улс байгуулж, газар нутгаа тэлэхийн тулд манай Халх голын районоор довтолсон Квантуны армийн хатуу дайнч харгис бодлого, Хятадын газар нутгийг чөлөөлсөн Чөлөөлөх дайны үйл явцыг Японд  ердөө л “үйл явдал” хэмээн бичдэг. Хэрвээ энэ нь жижиг үйл явдал байсан бол 1945 онд Японы эзэнт гүрнийг байгуулах байсан уу гэдэг асуултыг хөөж, сонирхож үзвэл бас сонин түүх харагдана. Залуустаа хандаж хэлэхэд, энэ бүгдийг тухайн үеийн түүхэн баримт бичгүүдийн уншиж байж л ойлгоно. Ойлгосны дараа бол дуугүй суухгүй гэдэгт итгэлтэй байна.

Үнэн хэрэгтээ наймдугаар сарын 9-ны өдөр Японы эсрэг дайн зарласантай холбогдуулан Монгол Ардын хувьсгалт цэргийн маршал Х.Чойбалсан  цэргүүддээ хандсан мэдэгдэл гаргасан. Дараагийн өдөр нь Монгол Улсын Бага Хурал, Засгийн газраас “Японд дайн зарлах тухай Тунхаглах бичиг”-ийг гаргасан. Хоёр баримт бичигт хоёуланд нь Манж-го улс нэрийн дор Япон хаянд нь байх нь  аюултай болохыг дурдсан байдаг. Өнөөдрийн өнцгөөр бол 1945 оны Японы эсрэг дайн, 1939 оны Халх голын дайн хоёр хоёулаа ЗХУ-д л ашигтай байсан гэж тайлбарладаг хүмүүс цөөнгүй бий болж.

Гэхдээ түүхийн жимийн нарийн улбаа хамаарал, цаг үеийн нөхцөл байдал огт өөр байв. Япон улс 1910 онд Солонгосын хойгийг өөртөө хүчээр нэгтгэсний дараа Хятадыг эзлэн авсан. Тиймээс дараагийн бай Монгол, Монгол Улс руу довтлох нь гарцаагүй байв. Үүнийг цэрэг, стратеги, түүх судлалаар мэргэшсэн хүмүүс, түүхчид илүү сайн мэдэж байна. Тэд бас түүхээ ярьдаг байх хэрэгтэй цаг иржээ. Түүгээр ч зогсохгүй Байгаль нуурын ойролцоогоор транссибирь орчмын бүс нутаг Ойрх Дорнодыг эзлэн авахыг санаархсан. Энэ нь оросуудын хувьд ашигтай байсан гэдэг юу л бол. Мэдээжийн хэрэг үгүй.

Мөн Япон улс Азийн улс орнуудын  эрх чөлөөтэй болгож өгөх байсан гэсэн нэгэн ташаа ойлголт сүүлийн үед бий болжээ. Японы цэргийн зүтгэлтнүүдийн дурдатгалаас үзэхэд арлын орон Азийн улс орнуудын байгалийн баялгийг сонирхож байсан гэдгийг маш тодорхой бичсэн байдаг. Тиймээс Монгол Зөвлөлт хоёр хамтран Японы эсрэг тэмцсэн нь хамгийн зөв шийдвэр байсан бөгөөд түүний гол зорилго нь хоёр улсын  нутгийн бүтэн байдлыг хадгалан үлдэх явдал байв.

Оросын түүхчдийн бичсэн  "Халхын голоос Миссури байлдааны хөлөг онгоц хүртэлх Орос-Монголын цэргийн хамтын ажиллагаа(1939-1946)" номд дурдсан баримтууд нь БНМАУ болох ЗСБНХУ-ын нам төрийн удирдагчид ямар бодлого баримталж байсныг илтгэх бөгөөд хоёр улсын тусгаар тогтнолыг хамгаалах, Ази тивийн энэ хэсэгт энх тайвныг тогтоох гэсэн л зорилгыг агуулсан. Энэ зорилгын ачаар сүүлийн 80 жил энэ бүс нутагт буун дуу гараагүй. Энэ бол түүхээр төдийгүй цаг үеэр батлагдсан баримт.  Японы импералистуудыг эсрэг тэмцэл эхлүүлэхэд манай зэвсэгт хүчин 80 мянган цэрэгтэй байсан. Үүний дээр манай малчдаас  20 мянган морин өгсөн байдаг. Монголын армийн зарим цэгүүд  маршал Х.Чойбалсангийн удирдлага дор Забайкальскийн фронтод Маршал Р.Малиновскийн удирдсан цэргийн ажиллагаанд оролцсон түүхтэй.

Үүнд Монгол-Зөвлөлтийн армийн механикжсан ангиуд  оролцож  тэднийг  генерал И.А.Плиев командалсан билээ. Алс Дорнодод  өрнөсөн дайнд Монголын 2039 цэрэг, офицерууд амь үрэгдэж, 78 цэрэг сураггүй алга болсон юм. Харин Алс Дорнодод болсон дайн БНМАУ-д 205 сая төрөгтэй тэнцэхүйц хохирол учруулсан билээ. Монголчууд бид оросуудтай хамтран Квантуны армийн эсрэг дайнд оролцсон бидний хувьд бас нэгэн бахархал болох ёстой. Учир энэ нь Японыг  бууж өгөх үйл  явцыг түргэтгэхэд нөлөөлсөн. Тиймээс ч үүгээр бахархан хоёр хөрштэйгөө цуг Бээжинд ирэх сард болох дэлхийн II дайн дууссаны ойн баярт бахархалтайгаар оролцох юм. Түүхийг өөрчилнө гэж үгүй. Монгол Улс  яахын аргагүй дэлхийн II дайнд ялалт байгуулсан орны тоонд зүй ёсоор багтана. Энэхүү нийтлэлд энэ ялалт монголчуудын хувьд оюуны, боловсролын салбарт дэвшил авчирсан баримтыг тусад нь гарчиглан өгүүлэв.

МУИС 1942 онд байгуулагдав

Дэлхийн II дайны явц дунд ЗХУ-ын төр, засгийн газрын хүмүүст Төрийн тэргүүн Ю.Цэдэнбал Их сургууль байгуулах тухай хүсэлт тавьжээ. Ингээд 1942 онд Монгол Улсын Их Сургууль байгуулагдав. ЗХУ-ын газар нутаг дээр эх орны дайны гал дүрэлзэж байсан хүнд үед ч ЗХУ тус Их сургуулийн тоног төхөөрөмж, багшлах боловсон хүчнээр хангаж, чин сэтгэлээсээ тусалж байсан юм. Академич Н.Содном Их сургууль байгуулах бэлтгэл ажлыг хангахын тулд Д.Машлай сайд, яамны зөвлөх Русаков нар Зөвлөлтийн Сургуулийн хэрэг эрхлэх хороонд хандаж, түүний дараа Кафтановт учир байдлаа илтгэн тусламж гуйсан байна.

Зөвлөлтийн тал багш нарыг томилж ном, лаборатори явуулж, бүх төлөөр туслах болжээ. Энэ бол Зөвлөлт, Германы дайн ид өрнөж байсан 1942 он байлаа. Москвагийн Их дээд сургуулиуд Уралын нуруунаас зүүн тийш, дундад Ази руу нүүж, хичээл хаагдаж, багш оюутнууд нь дайнд дайчлагдаж байв. Яг энэ үед Москвагийн Их сургууль, Москвагийн Багшийн дээд, анагаахын дээд, Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулиудаас олон мянган ном сурах бичиг, багаж төхөөрөмж ирж байв. Тэдгээрийг хил хүртэл төмөр замаар, тэндээс Улаанбаатар хот руу ачааны машинаар ачаалан авчирдаг байжээ. Монгол Улсад дайны жилүүдэд соёл урлаг, уран сайхан, техникум, бага, дунд сургуулийн тоо өсөж, энэ сургуульд Монголын үе үеийн шилдэг боловсон хүчнүүд суралцаж төгссөн бөгөөд тэдний цуваа одоо ч тасралтгүй үргэлжилж байна.

Д.Цэрэнсамбуу